datum: 3 juni tot 24 september 2017
techniek: acryl op doek en paneel
website: Bezoek de website van Fik van Gestel
Inleiding door George Meertens bij opening tentoonstelling Fik Van Gestel
Happy, happy painting
Happy, happy painting
Is de titel die Fik van Gestel gegeven heeft aan de tentoonstelling hier in Elim.
Ik draag de titel al enkele weken met me mee en ik wil hem hier nog eens herhalen,
Happy, happy painting.
Het is anders als je dit hardop zegt of in stilte herhaalt. Ik heb de titel voor mezelf honderden keren in gedachten gezegd en het heeft iets met me gedaan. De woorden happy, happy in combinatie met painting maken dat ik vrolijk werd. Niet op een goedlachse manier maar meer als een heldere geest. Misschien een verlangen naar onbezorgdheid, lichtvoetig geluk of vreugde in zijn meest pure en intense vorm.
Happy, happy painting.
Misschien werkt het ook als een bezwering, een mantra, als ik het maar vaak genoeg herhaal wordt het waar.
Maar ergens naast, onder, tussen of achter deze titel knaagt er ook een andere werkelijkheid. Een werkelijkheid die minder happy is. Een werkelijkheid van pijn en lijden. Een werkelijkheid van ongeremde kwaadheid, intens verdriet of onberedeneerde angst.
Wat is kunst?
Ik haal dan graag de definitie van de Amerikaanse belastingdienst aan. Kunst zijn die materiële objecten die geen enkel nut of functioneel doel dienen. Hoewel deze definitie erg beperkt is: denk bijvoorbeeld aan de betekenis voor handel, geschiedenis, educatie etc, raakt ze wel aan de essentie van kunst. Dat betekent dat kunst er vooral is om naar te kijken en het te ervaren. Een wereld van tegenstellingen. De kunst kan ontroeren of afstoten, het kan verbazen of het kan je vertrouwd overkomen, het maakt kwaad of angstig, het beschaamt of bevestigt je vooroordelen, het is groot, klein, intiem, warm of schel, fel, roepend. Maar in wezen laat het nooit onverschillig. Het beeld mentaliseert de innerlijke wereld op vele manieren. Elk beeld onthult de geschiedenis van zijn eigen oorsprong. Kunst is geen therapie en therapie is geen kunst, maar ergens raken ze elkaar.
En hier zijn we dan. In een wereld vol tegenstellingen, verwarringen, vervreemdingen, paradoxen en misverstanden. Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt, Glücklich allein ist die Seele die Liebt schrijft de romantische Goethe. In een concrete wereld van abstracties, ideeën en materie zeggen de modernisten. In een wereld van betekenisvolle deconstructies zegt de post modernist. Kunst is geen doel maar een middel zeggen de politiek sociaal geëngageerden.
Ik dank Fik voor de uitnodiging deze opening te mogen doen, ik dank elim voor dit mooie initiatief. De kunsten verbinden met de psyche en de psyche verbinden met de kunsten. Sinds 8 jaar organiseren jullie hier al tentoonstellingen op een kleine maar fijne en intieme schaal, om op deze manier iedereen die hier binnenkomt, om welke reden dan ook, de kans op een aanraking te bieden met het avontuur, het geheimvolle. Een aanraking met het onbekende, het kwetsbare. Een aanraking van de materie met de bewegende, stromende geest.
Ik ken Fik nu enkele jaren. De eerste ontmoeting was in Museum van Bommel van Dam bij een groepstentoonstelling waarin we beiden vertegenwoordigd waren. Sindsdien hebben we regelmatig contact en bezoeken we elkaars tentoonstellingen en ateliers. We hebben een werk geruild. En ik wil zeggen het is een waardevol object in mijn woning. ‘Een kleine wandeling’ heet het, en elke keer dat ik er naar kijk maak ik een kleine wandeling waarin de vitaliteit van de natuur, zoals Fik deze heeft weergegeven, voelbaar is.
Ik heb hier het boek van Fik, Storm en Stilte, dat verschenen is bij zijn overzichtstentoonstelling in de Warande te Turnhout in 2014.
Ter voorbereiding heb ik het boek nog eens doorgenomen. Vier artikelen staan er in. Een woord vooraf, een artikel van Fik zelf over zijn werk en inspiratie. Het observeren, de media informatie, trauma, euforie, aquarellen, het schilderen zelf, de verf, de handelingen, de oppervlakte, het tactiele, de lijn, de kleur en de vorm. Schilderen als vorm van tuinonderhoud. Daarnaast een interview waarin de reizen naar Amerika en Afrika aan bod komen. Daarnaast het jarenlang les geven aan de academie St. Lukas in Brussel. En als laatste een kunsthistorische beschouwing waarin de carriére van Fik in een historisch context geplaatst wordt.
Ik kan iedereen het boek aanraden. Naast de inzichtelijke teksten is het rijk geïllustreerd. Het is een prachtig boek en geeft een mooi overzicht en inzicht in het werk en kunstenaarschap van Fik van Gestel.
Toen ik het zo nog eens terug gelezen en bekennen had dacht ik bij mezelf : ‘wat kan ik eraan toevoegen wat nog niet gezegd is?’
Bij het bezoek aan de laatste tentoonstelling van Fik stelde ik hem voor dat ik de invalshoek van de psychoanalyse wilde kiezen voor deze opening. Ik zag hem even schrikken, als ik zijn reactie goed geïnterpreteerd heb, en toen begon hij spontaan en met gevoel, over de relatie met zijn vader te spreken. Dit is een waardevolle toegang tot het mentale landschap van de kunstenaar. Het zijn, zoals Fik in zijn boek Storm en Stilte zegt, trauma’s, egocentrische ervaringen, of belangrijke levensgebeurtenissen die mede de voedingsbodem zijn voor zijn schilderen.
Vandaag en hier wil ik echter een andere psychoanalytische deur kiezen om in het werk van Fik binnen te treden. En wel de deur van het groepsdynamische collectieve weten. C.G. Jung heeft het begrip het collectief onbewuste gemunt. Vandaag wil ik het collectief bewuste of collectieve weten aanspreken. Hiervoor heb ik jullie hulp nodig. Zoals te zien is heb ik het schilderij ‘Happy, happy painting’ hier opgesteld. Laten we er samen naar kijken en ik wil jullie vragen om vanuit dit samen kijken associaties, emoties, gedachten, ideeën die jullie hebben over dit werk te noemen. Doe dit in één woord. Eén enkele woord is voldoende. Je mag meerdere woorden zeggen. Maar steeds één enkel woord tegelijk. Ik schrijf de losse woorden op.
We hebben nu een lijst van woorden. Ik zal ze nog eens oplezen.
Wat er in deze verzameling van losse woorden ontstaat is een collectief beeld dat we op dit moment als groep van dit schilderij hebben.
Fik, ik wil het toch even vragen, als je deze lijst zo hoort wat roept dit bij jou op, hoe voelt het om dit te horen?
Welke woorden die genoemd zijn spreken tot je?
De woorden vormen een projectie van de toeschouwer op het beeld. Wat er nu gebeurt is dat de woorden de drager worden van het beeld. De woorden kunnen echter nooit het beeld in zijn volledigheid benoemen. De woorden schieten altijd tekort, Jacques Lacan. Ik ben geen expert wat Jacques Lacan betreft maar ik wil enkele van zijn kernbegrippen aanhalen om naar het werk Happy, happy painting te kijken. Hiermee wil ik geen psychoanalytische interpretatie van het werk geven. Wat ik enkele wil schetsen is hoe de dialoog aan de hand van het schilderij kan verlopen.
Het beeld gedraagt zich als een spiegel. Een spiegel van de maker en voor de maker en een spiegel voor ons als individu en ons collectief onbewuste en bewuste. De maker en wij als toeschouwer herkennen in het beeld onze eigen psychische realiteit. De lijst met woorden is hier een illustratie van.
Het beeld zoals Fik dit gemaakt heeft is een inventie, waarin het imaginaire, het symbolische en het reële als in een borromeïsche knoop samenkomen. Het zijn begrippen zoals deze door Jacques Lacan gebruikt zijn om structureel zicht te krijgen op de menselijke geest.
In feite is elke menselijke activiteit (schilderen, spreken, de afwas doen, vrijen) een inventie. De psychische realiteit van de inventie kan ontleed worden in drie ordes. Het imaginaire is het (spiegel)beeld met een duaal karakter, het is illusoir, vervreemdend en ziet de ander als ik-gelijk. Het is de drager van het competitieve, de rivaliteit en de agressie. Het is als het ware het gevecht van de kunstenaar met zijn werkstuk. Hoe geeft de kunstenaar vorm aan zijn innerlijke realiteit om deze communiceerbaar te maken. Communiceerbaar in de symbolische orde van de taal die triangulair, structurerend en tussenmenselijk is. De symbolische orde vormt de identiteit. Het maakt separatie en hechting mogelijk, herkenning, erkenning en nabijheid maar ook ontkenning en afwijzing. Wat overblijft is het reële. Dit is altijd verbonden met het onbereikbare, het tekort. Het reële is niet talig en kent geen gradaties.
Men kan zeggen dat dat het tekort, het gemis enkel als negatief ervaren kan worden. Maar het is ook de bron van ons verlangen en de kracht om dit gemis in te vullen met nieuwe projecten, handelingen, gedachten, relaties, woorden. Het gemis als motor van ons handelen, onze inventies.
Zo kunnen we het schilderij van Fik bekijken in haar materiële structuur, de formele kenmerken van de verf, de behandeling. Ik weet dat Fik het schilderij aan zijn vrouw May gegeven heeft en dat het in hun slaapkamer hangt. Zo krijgen we via het schilderij mogelijk een inzicht in de relatie tussen Fik en May en toont ze ons hoe zij hun relatie ervaren. Zoals gezegd wil ik geen psychoanalytische duiding van het werk maken, als ik dit al zou kunnen. Maar wel kan een mogelijke weg van de dialoog over het werk met de maker of met elkaar geschetst worden.
Wat ik nog wil zeggen is dit. We kijken naar kunst om samen tot een vorm van betekenisgeving te komen. Dat is wat kunst vermag te doen. Het geeft betekenis aan datgene waarin we voortdurend tekort schieten. Dat is het belang van kunst, dat is het belang van kunst maken en kunst tonen, dat is het belang van samenkomen rond kunst. Ik hoop dat deze aanzet voor jullie een stimulans mag zijn om alleen en ook samen te kijken naar de tentoonstelling Happy, happy, painting. Dat jullie mogen genieten en je er met een open geest over mag verbazen. Dat je er in een innerlijke dialoog maar ook samen over mag en kan spreken.
Ik wens Fik, Elim en jullie een betekenisvolle toekomst toe.
Met dank voor de aandacht.
George Meertens, 1 juli 2017, Kapellen (B) bij de tentoonstelling Happy, happy Painting van Fik van Gestel in elimart, elim, centrum voor psychotherapie.